Katana (jap. 刀 katana) – japońska długa sieczna broń biała, należąca do grupy tzw. mieczy japońskich (nihon-tō)^[1].

Katana jest bronią o jednosiecznej, zakrzywionej (w różnym stopniu) głowni (o długości powyżej 60 cm), zakończonej ściętym sztychem (kissaki). Jelec (tsuba) ma najczęściej kolisty kształt i często jest bogato zdobiony. Rękojeść (tsuka) wykonana jest z wydrążonego drewna lub miedzi, z oplotem jedwabnym lub w przypadku tradycyjnych katan z oplotem ze specjalnie preparowanej skóry rekina (cienkiej i wytrzymałej na warunki atmosferyczne i uszkodzenia mechaniczne) z elementami dekoracyjnymi.

Ze względu na zakrzywioną i jednosieczną głownię, katana pod względem konstrukcyjnym najbardziej zbliżona jest do szabli^[2]. Mimo to przyjęło się nazywanie jej mieczem (samurajskim, japońskim), co wynika z wpływu języka angielskiego w którym określana jest ona tym właśnie mianem (w języku polskim i angielskim „miecz” (ang. sword) ma jednak nieco inne znaczenie)^[a][3][4].

Jednoznaczne zdefiniowanie słowa katana jest trudne, gdyż poprzez wieki broń ta przechodziła liczne zmiany, a specyfika języka japońskiego i odmienne tłumaczenia na języki zachodnie zmąciły precyzję nazewnictwa. Można jednak wyróżnić trzy bardzo ogólne kryteria rozróżnienia, iż jest to:

• miecz jednosieczny;
• ogólna nazwa rodzaju mieczy;
• długi miecz noszony na biodrze w parze z mieczem krótkim wakizashi^[5].

W znacznej większości była to broń jednosieczna o różnorodnej krzywiźnie. Wytwarzano jednak również katany z głowniami obosiecznymi (o niewielkiej krzywiźnie), co odnosiło się do samego sztychu (kissaki-moroha-zukuri), części lub całości głowni (kogarasu-zukuri)^[6].
Pierwsze egzemplarze broni tego typu pojawiły się w Japonii w okresie Nara (710–794) jako kara-tachi, czyli miecze chińskie^[7]. Początkowo nie posiadały one jeszcze charakterystycznego zdobnictwa i jelca tarczkowego. Dopiero w okresie Muromachi (1392–1573) pojawiła się broń podobna do późniejszego katana, zwana uchi-gatana (w wolnym tłumaczeniu „miecz uderzeniowy”) przeznaczona dla uboższych wojowników walczących pieszo. Istnieje wiele innych wersji mieczy z tego okresu, ale różnice pomiędzy nimi są niewielkie.

W okresie Edo (1603–1868) usystematyzowano produkcję mieczy. Powstało szereg praw regulujących sposoby noszenia i używania broni. Powstało określenie daishō. Wyodrębniły się rodziny płatnerskie, specjalizujące się w produkcji katana. To właśnie w tym okresie powstała większość tradycyjnych nazw.

Różnice pomiędzy mieczami tachi a katana wynikają przede wszystkim ze sposobu noszenia broni – tachi noszony był na dwóch rapciach ashi ostrą stroną głowni ku dołowi i używany w przypadku stosowania zbroi. Katana – noszona przy normalnym ubraniu, a zatem bez rapci, przetknięta przez pas (kaku-obi) ostrą stroną głowni ku górze. Sposób noszenia wpłynął nie tylko na strój (koshirae), a w szczególności na pochwę saya, która w przypadku tachi miała specjalne dodatkowe pierścienie, ale także na samo ostrze, które przy tachi było zwykle bardziej wygięte.

W pochwie mieczy mniej zamożni posiadali schowki na dodatkowe akcesoria: kozuka, kodachi, kōgai, waribashi i umabari. Bardziej zamożni, mogący sobie pozwolić także na krótszy miecz wakizashi lub sztylet tantō, akcesoria te przechowywali przy nich. Krótszy miecz lub sztylet można było nosić zawsze ze sobą, a dłuższy zostawiało się w specjalnym miejscu przed wejściem do wnętrza domostwa.

Edykt Haitō-rei z 1876 roku zabronił posiadania broni wszystkim Japończykom, z wyjątkiem wojska i policji. Umiejętności władania tą bronią zanikały i przekształciły się w szermierkę sportową (kendō) oraz w szermierkę medytacyjną (iaidō). Do 1933 roku nie wytworzono żadnego tradycyjnego miecza katana. Miecze wojskowe guntō, używane przez wielu japońskich oficerów w czasie II wojny światowej były stylizowane właśnie na katana okresu Edo.